Wraz z powstaniem biskupstwa wrocławskiego w 1000 roku Otmuchów stał się posiadłością biskupów wrocławskich. O tym fakcie wspomina bulla papieża Hadriana IV z 1115 roku, która należy do najstarszych dokumentów z dziejów Śląska. 

W kolejnej bulli wydanej przez papieża Innocentego IV z 9 sierpnia 1245 roku jest mowa o potwierdzeniu posiadłości biskupiej Otmuchowa, gdzie wymieniono istnienie rynku i innych przynależności. Wynika z tego, że w średniowieczu miasto ze względu na siedzibę kasztelanii biskupiej miało duże znaczenie.

       Samodzielność biskupów wrocławskich wpłynęła też na utworzenie z Otmuchowa miasta biskupiego. Prawa miejskie nadał biskup Przecław z Pogorzeli w 1347 roku, lokując miasto na prawie niemieckim. W rok później tenże biskup określił w Otmuchowie prawa wójta.

W tym też czasie nastąpiło rozszerzenie obszaru miejskiego. Z tego powodu zarządzono budowę nowych murów miejskich, których wzniesienie potwierdza dokument z 1369 roku.

      Rozwijające się miasto padło w kilkanaście lat później ofiarą tragicznych w skutkach wojen religijnych – wojny husyckiej. Husyci po zwycięskiej bitwie pod Nysą dowiedziawszy się o skarbach biskupich w Otmuchowie postanowili je zdobyć i opanować zamek. Wtargnęli do miasta 28 marca 1428 roku, a ponieważ mury miejskie były już znacznie przestarzałe, opanowanie miasta było sprawą łatwą. Doszło wtedy do jego splądrowania – zrabowano też kosztowności z kolegiaty.

Husyci ponownie napadli na miasto 19 listopada 1430 roku, tym razem w ich ręce wpadł zamek, który za pieniądze został oddany w zdradziecki sposób przez jego dowódcę Mikołaja von Alzenau.

Zamek i miasto pozostawały w rękach husytów przez pięć lat.  W tym czasie dokonali oni wiele zmian przystosowując miasto do celów obronnych. W 1435 roku za cenę okupu w wysokości 1100 kup groszy czeskich husyci opuścili zamek i miasto. Jednak na tym nie zakończyła się zgubna obecność husytów. Po raz trzeci wtargnęli do miasta w 1443 roku. Po rocznym ich pobycie doszło do zapłacenia okupu w wysokości 2000 guldenów w zamian za opuszczenia zamku i miasta.

Z klęsk poniesionych przez wojny husyckie miasto podnosiło się bardzo powoli. Trudna sytuacja oraz słaba obronność miasta spowodowała, że władze kościelne zmuszone zostały w 1477 roku do przeniesienia kolegiaty z Otmuchowa do Nysy. Tym sposobem miasto straciło na kilka wieków swoją ważną rangę w księstwie biskupim na korzyść sąsiedniej Nysy. Jednak w dalszym ciągu biskupi wrocławscy troszczyli się o Otmuchów. Biskup Jan IV Roth przeprowadził przebudowę zamku i odbudowę murów miejskich.

Wiek XV zapisał się tragicznie w dziejach miasta również w inny sposób. Otóż w tymże czasie miało miejsce poważne nasilenie się konfliktów narodowościowych między licznie, co należy podkreślić, mieszkającymi tam Polakami, a ciągle napływającymi niemieckimi osadnikami. Taki stan rzeczy obrazuje konfliktowa sytuacja między kuratusem kolegiaty otmuchowskiej Janem Stelnym, a niemieckim kaznodzieją Mikołajem Tschauschwitzem. Sprawa poszła o głoszenie kazań w języku polskim. Stelny wniósł skargę do kapituły na niemieckiego kaznodzieję, zrzucając mu, iż w swoim kazaniu powiedział, że jeśli tylko Niemcy zechcą wypędzić Polaków z kościoła, to mogą to uczynić bez obawy

Kapituła stanęła po stronie niemieckiej i oświadczyła, że to ona wniosła tu kościół i ona ma do niego wyłączne prawo, a nie Polacy. Innym przykładem dramatu narodowościowego jest historia z pobliskiej wioski Wójcice należącej do kolegiaty otmuchowskiej. W 1495 roku biskup Jan Roth nakazał mieszkańcom tej wioski nauczenie się w ciągu pięciu lat języka niemieckiego. W innym wypadku groziło wypędzenie.

Znaczenie Otmuchowa w czasach renesansu nie było zbyt wielkie, gdyż pozostawał on jedynie miastem rolniczym i handlowym. Jego rangę podkreślały fundacje biskupów wrocławskich. Za panowania biskupa Jakuba Salezy wybudowano ratusz. Za czasów biskupa Andrzeja Jerina przebudowano zamek, a za panowania biskupa Jana Sitscha dobudowano wieżę ratuszową i kaplicę – mauzoleum rodowe przy kościele św. Mikołaja. W dalszym ciągu miasto należało do biskupów wrocławskich, którzy szczególnie je sobie upodobali.

Po wojnie trzydziestoletniej (1618 – 1648), która w 1646 roku przyniosła miastu grabieże i zniszczenia, Otmuchów ponownie ożył. Tym razem był to jego najwspanialszy okres rozkwitu. Główną przyczyną był fakt istnienia na zamku siedziby biskupiej oraz fakt ponownego przywrócenia kościołowi rangi kolegiaty. Stało się to w 1650 roku dzięki biskupowi Karolowi Ferdynandowi Wazie.

Najwspanialszy czas przeżyło miasto za panowania biskupa Franciszka Ludwika (1683 – 1732). Jego mecenat wycisnął nieprzemijające piętno w obliczu miasta. Z fundacji tego biskupa został wybudowany nowy, barokowy kościół św. Mikołaja oraz tzw. "Zamek Dolny", a także przebudowano zamek. W tym też czasie na zlecenie biskupa Franciszka Ludwika w mieście działało wielu artystów.

Nowy rozdział w dziejach miasta otworzył się wraz z początkiem wojen śląskich. W 1741 roku Otmuchów został zajęty przez marszałka pruskiego Schwerina. Doszło do bombardowania miasta, grabieży i zniszczeń. Wskutek wojen śląskich miasto przeszło pod panowanie pruskie. Fakt ten przyczynił się z czasem do upadku miasta biskupiego, gdyż w 1810 roku król pruski dekretem z 30 października wprowadził sekularyzację wszystkich majątków kościelnych. Otmuchów, należący wcześniej przez stulecia do biskupstwa wrocławskiego, został miastem podległym pruskiej władzy.

Posiadłość otmuchowska z zamkiem została w 1820 roku przyznana jako darowizna Wilhelmowi von Humboldt, ministrowi pruskiemu. Przetrwała ona w rękach tej rodziny do 1928 roku.

Druga połowa XIX wieku przyniosła miastu rozwój przemysłu, powstała tam największa na Górnym Śląsku cukrownia, którą zmodernizowano w roku 1924.

Jednym z największych przedsięwzięć gospodarczych w mieście była budowa zapory wodnej. Prace rozpoczęto w 1928 roku, a zakończono w 1933. Do 1945 roku Otmuchów należał do Niemiec. Koniec II wojny światowej przyniósł znane wszystkim zmiany polityczne i terytorialne.

Tekst pochodzi z opracowania pt. "Otmuchów – Szkice do portretu miasta" autorzy: Marek Sikorski i Mirosław Grudzień – Otmuchów 1995 rok.